Intervju med Morten Telle

Intervju med Morten Telle 4.3.1998.

Kassett 1:

Tematisk oversikt:

Kvardagen for ungane under krigen ble endra:

Om før 26.april 1942

De merka svært lite til krigen før aprildagene. Ungane visste om Englandsfarten som begynte i 1940 ( mai 1940 fra Telavågen ) Ungane visste veldig godt om Engl. farten. Som 13 åring i begynnelsen av krigen visste Morten Telle svært godt om dette. ( på forhånd hadde jeg antatt at han visste svært lite om dette) Hver enkelt båt fikk de vite om i ettertid. Visste ikke at den og den ungdommen skulle reise. Selve forberedelsene visste de ikke om. Dagen derpå fikk de rede på det. Det var altså ikke så åpent at ungene fikk vite om på forhånd at den og den skulle reis.

En av de som reiste var skolekameraten til Morten Telle. Han var konfirmant året før, og han reiste i 1941. De to første som reiste fra bygda var eldre ungdommer, som han ikke hadde noen befatning med. Fikk rede på det straks etter at de hadde reist. I 1941 gikk Morten Telle for presten på Kausland, og han husker at han fortalte til presten at kameraten Ole hadde reist til England.

Han var den yngste som reiste fra Telavågen. Uten at noen andre fra familien var med.

Hva tenkte du omkring at han på samme alder for? Men hva kunne de bruke denne unggutten til på 16 år, tenkte Morten over.

1.sept. 1941 dro 42 personer over. 3 av Mortens fetre og kusiner var med. Den båten visste Morten om på forhånd. På konfirmasjonssøndagen hans. Han lurte seg ut om kvelden til stedet der båten skulle gå fra. Han tenkte over om han skulle slå seg med eller ikke. Men hva skulle han gjøre på der borte? Var i nær slekt med flere av de som reiste. Hun ene jobbet som hushjelp i huset til Mortens familie. Hun reiste. Morten selv gikk heim igjen. Burde ikke visst dette som så ung. I ettertid kan han skjønne grunnen. Søsteren som var to år yngre visste akkurat like mye, altså ei på 13 år.

Tyskernes etterretnigsvesen var godt. Burde holdt det de visste litt meir for seg sjøl fordi at dette kunne ha rakna. Dette kunne gått ute over ungdommen.

Kunne godt ha tatt søsteren på 13 år. Hva hadde hun å stille opp med? Det var et stort ansvar for ungdommen å vite.

Som ung og ungdom syntes vi dette var veldig spennende.Det var mer spennende enn vi ønskte at det skulle være. Dette burde ikke jeg ha visst. Da vi ble arrestert gikk det opp for oss at som ung og unga hadde vi visst for mye.

Bakgrunnen for det som hendte. Dette var jo ikke spesielt for denne bygda. Dette hendte jo over hele landet. Bar det for lett videre det man visste til sine venner, hvis det var ev egeninteresse. Dette ble fortalt videre, og var ute for all verden i løpet av kort tid. I Norge hadde vi liten erfaring med motstandskamp.

Visste dere om radioer? Ja. Visste om noen få. Visste i alle fall om ein og hadde mistanke om en annen. Om radioen til Laurits Telle; hadde en viss peiling på denne. Søren Øvretveit hadde en radio i en potetkjeller. Fikk ofte vite nytt hos han. Husker introen til radosendingene fra London, den lyden hadde en med seg, en visst hva den sto for. Beskriver hvordan folk samla seg utenfor potetkjelleren. Ungane såg dei.. En flokk med voksne menn som gikk inn i potetkjelleren. Kvinnene hadde kanskje andre interesser.

Forskjell på jenter og gutter ihh til hva de visste?. I store trekk visste jentene omtrent det samme. Guttene var kanskje mer sjøorientert/ fartøyinteressert enn jentene, snappa det kanskje fortere opp av den grunn. En plass måtte de få vite alt det de visste. Ved middagsbordet. Ble snakket for mye. Hele familien fikk vite. Nå har den og den reist til England. Blei snakka litt vel mykje. Som 15-åring såg hva som skjedde oppå havna, dro fort sine slutninger. Hvor skulle denne båten. Dette prøvde de å skjule, men de voksne klarte ikke dette. En 15- åring kan være utrolig oppvakt og mistenksom og trekke sine slutninger.

Forteller om en båt som kom, fire unge menn i ei skøyte fra Hernar (Mortens mor kom derfra). Til Hardanger etter ved. Morten kjente de igjen, hadde sett de før. Faren henta mange varer til de. Morten visste/ skjønte av seg selv at de skulle reise til Shetland. I ettertid fikk han vite om dette.

Hendingane april 1942. Hvordan opplevdes det som 15-åring?

Skremmende. Gikk ikke langt fra huset den dagen, Gestapobåten la til rett ved Mortens hus. Han sov. Foreldra hadde våkna. Såg denne gjengen med tyskerne som gikk opp gjennom. Skjønte at noe var i gjære. Til frokosten sondag 8.30 fikk vite at noe var skjedd hos Laurits. Det hadde vært skyting. I løpet av formiddagen fikk vi vite at det var sjedd et skytedrama og at det var folk som var drept. Gikk en bort på haugen, kunne en se huset til Lauritsen. Vi gikk ikke lenger den dagen, vi holdt oss med huset heile dagen. En følelse av uro; hva ville skje nå? Vi var sikre på at det ville skje noe alvorlig med denne familie. (Laurits sin)

Visste dere at det var Linge karer som låg i skjul? Nei. Morten hadde vært i byen hele uka før, var hos tannlege. Kom heim dagen før. Visste først hva som hadde skjedd hele denne veka først om søndagen. Var lite snakk om hva som hadde skjedd i bygda men han var i byen. Lingekarane hadde kommet onsdagen før.

Utpå søndag formiddagen hadde noen observert at de hadde båret ut en mann, han lå på bakken med et teppe over. Skjønte at den karen måtte være død. På kveldstid søndag, kom de bærende på en forbi huset her. På båre, stiger, tok han ombord i en båt. Morten var ikke bortom kaien den dagen. Bar karane forbi, en ble veldig redd. Gikk ikke ut i utrengsmål, for en hadde sett de som en hadde kommet bærende med.

Båtene kom forbi fyret der borte. En eksplosjon bak båten.

Den norske som ble drept ble sprengt, kasta på havet med en ladning på seg. Folk på haugene her så denne eksposjonen. Han andre ble hardt såra og ført til sykehus. Han blei skutt på Trandum året etter, i august, sammen med den eldste sønnen i huset der oppe, Lars Telle.

Alle i Telle-familien ble førde vekk den dagen. De gjekk forbi huset vårt der borte. Lars og og Laurits ble seinere ført til Grini og der fikk Lars seinere dødsdom, Laurits ble værende på Grini til krigens slutt. Martha var lenge på Gestapohuset under veldig, veldig strenge forhør, hun fikk mye juling altså. De skamslo hun. En lege forbarmet seg over henne og fikk henne anbrakt på Valen. Det var redningen for henne, for uten dette hadde hun ikke overlevd torturen hun hadde vært gjennom.

Laurits fikk mye juling. Åge blei verande på Gestapohustet til utpå høsten 1942, han var 15 år, kom til Framnes oppunder jula i 1942, tror jeg.( min tilføyning: Åge selv sier han kom til Framnes først etter julen 1943, han hadde vært på Ulven leir etter Gestapohuset.) Men dette vet jo Åge sikkert sjøl. Han fikk (…) blei plaga litt, på Getsapohuset. Men ellers var det en robust kar, så han har jo kommet ifrå dette her. Psykisk hva han bærer på, vet han jo bare sjøl.

Fysisk var han jo oppegående, lenge i alle fall.

Tyskere var stasjonert hele tiden. Holdt vakt i huset der oppe. Var arrestert folk der oppe hver dag. Husets folk ble arrestert søndagen og Josef Øvretveit, far til Simon. I alle fall ble han arrestert ganske tidlig. Mandag tok de noen, tirsdag tok de noen. Ikke så mange. Onsdag tror jeg at det ikke var arrestert noen, da slo folke seg til ro med at no, no er me øve dette her. Torsdag kommer de igjen og arresterer alle voksne menn mellom 16 og 60 år og får samla de sanmmen ved Laurits Telle sitt hus. Samla inn i ei løe ved Lautits sitt hus, så kommer Gestapo igjen. Dei kom mannsterke igjen den torsdagen da de arresterte folk. Vet ikke hvor mange de var. De gikk på hvert hus og plukka folk. “De voksne menner og ut” Det måtte være flere hundre tyskere her den dagen. Og rett over middag kommer Terboven utover og så ble jo alle sammen av de voksne mennene marsjert oppe i en haug rett oppi her. Me såg de fra huset vårt her borte. Det blei en ansamling av folk der borti haugen. De voksne menn pluss tyske vaktfolk rundt om alle veier, Terboven, og så sprenge de då tre hus. Laurits Telle sitt hus, Josef Øvretveit sitt hus, far til Simon, og et hus bortpå Nipa, på andre sida av Vågen. Tre hus ble sprengt den dagen. Der oppe er det då, Terboven bestemme ka skulle egentlig gjerast med Telavåg, altså og (…) Ja, (…) og der oppe bestemme jo Terboven då, dei tre husene måtte han jo gi beskjed på forhånd at de skulle taes, men de voksne menn mens vi ser på at de blir sprengte.

Veit ikkje om han seie det til nokon utav dei norske der oppe, men han bestemme jo då at de skal rasere heile bygda og føre alle sammen vekk. Desse menna kjem jo ( …) ner gåandes utover kaien her og så ombord i en båt som ligge her. Transporteres til Sandviken skule som ligg i Bergen.

Husker du det bildet av den rekka med menn som går nedover? Nedover forbi et gammelt hus som står der borte.

Forteller om denne nedmarsjen:

Eg stod jo i utedøra og såg dei alle gå forbi. To på rekke, to i bredd og gjekk forbi oss alle sammen og eg syntes det var forferdelege greie og idet de går forbi, mor hadde fått det for seg , far var jo arrestert, sammen med de andre og han hadde gått uten å ta med seg rasjoneringsheftet sitt, merkane til å kjøpe mat for. I dei dager fekk ein jo utdelt små lapper som ein kunne gå inn på ein kafe og kjøpa seg, ein skulle jo betala merke for alt og det , han hadde ikkje fått penga med seg, og alt var han gått ifrå, tobakken hadde han tatt med seg. Og så skulle eg levere dette til han da han gjekk forbi døra da, og det sto jo, tyskarane sto jo veldig tett. Ein fem meter imellom kver kan eg tippa med gevær, skuddklar, til å passa på dei karane, dei skulle ikkje få stikka seg vekk nokon vei og så. I det far kjem då, forbi, han går i inste rekkjo, den rekkjo som er lengst forbi, det er ein mann i mellom han og døra, retta eg fram de tinga eg hadde fått hos mammo. Du hadde sett for spetakkel de blei, altså (…)Det stod ein tysker rett oppforbi for bråtet der, og han skreik til, og , altså, den klikken utav, utav når ein lada geværet eller sette i kammeret i geværet, den har gløyme eg ikkje, om ein blir 170 år, så siite den i. Den høre ein (kremt) rett som det er og (…) da den skriken og det spetakkelet som blir utav dei tyskarane der, far tøyde seg fram for å ta imot dette her, men han rygga jo tilbake igjen, med en einaste gong, og eg rygga jo og inn i gangen og skjønte at dette, dette var ikkje tillatt altså.(..) Den tyskaren, (…) som nesten skaut, då, han kom inn i gongen når alla hadde gått forbi, og, og, skulle sjå kva eg skulle overlevere, fekk han sjå desse rasjoneringsmerkene då og bladde gjennom dei. Fekk eg tilbake dette; det var ikkje viktigare men, altså var de redd for at de skulle få noko som de kunne gjere skade med, antakeleg.

Det gjekk eit par, tre timar før dei gjekk ( båten ) det tok til å kveldast. Mørkna litt, så for dei ut. Dro til Sandviken, der dei blei verande i ein fjorten dagar. Ble jo transportert vidare, nokon havna på Grini, men dei fleste havna i Sachsenhausen, dei fleste havna der. Dagen etterpå (…) kom tyskarane igjen og … arresterer kvinner, barn og gamle og samlar dei i ungdomshuset vårt. Det blei jo fullt, så rekvirerte tyskarane eit hus til. Me fekk ein time på oss, så skulle me vere på ungdomshuset. Ta med oss det me fekk med oss i en eingong. Ikkje snu… Det var jo ikkje så forferdeleg mykje, og eg hadde jo ein liten bror, det var jo mor og eg, eg var jo halvvoksen, men eg hadde ein bror på tre år og ho samla jo sammen klere til han, og me andre kledde på oss det me kunne gå i. Resten måtte berre vera.

Butikkepisode:

Tilbake igjen til dagen før, etter at båtene hadde gått herifrå, så kom Gestapokarane. To av dei, litt pusssig så obsternasig en kan vera, det kom to av dei øverste offiserane skulle inn på butikken, eg blei praia, om eg kunne låse dei inn i butikken fordi dei skulle ha tobakk, og, vel, eg skjønte jo det at eg kunne ikkje nekta dette her, altså men, eg låste opp, dei kom inn, Dei sto framfor disken, eg stod bakom disken og det var sigaretter. Dei var på kort dei, hadde dei merke? Så snakka dei en del på tysk, så skjønte eg at det dkulle eg berre glømma, altså. Skulle finne det eg fekk beskjed om. Dei var igrunn ikkje uforskamma, Dei skulle ikkje ha heile kassen. Det var ein 20-pakning på kver, det var ikkje noko meir, og det fekk dei. Dei betalte det som dette kosta og den første, en lang slakje, betalte, eg veit ikkje kva det kosta, men han skulle ha 50 øre igjen. og ein 50øring var mykje penga. Eg veksla i kassen og la 50 øringen på diskenja, nei, den 50-øringen skulle eg ha den.Og då stod eg, då eg såg ut glaset såg eg Josef Øvretveit sitt hus, stod og brant då hadde dei nettopp satt fyr på det, og antakeleg littt sint og ergerleg og litt lei meg, altså, eg skudde 50-øringen tilbake igjen. Det var hans. Eg skulle ikkje ha han. Han skudde han og fram igjen, eg skudde han tilbake att i samme farten, Då forsto han kva eg eigentleg meinte. Eg ville ikkje ha han, eg hadde ikkje bruk for han,Og så fekk eg ein lusing oppunder øret, så eg havna der borte og ein skikkeleg kilevink, altså, som det var lenge sidan eg hadde fått såpass men eg vart ikkje skada på nokon måte men det var ein skikkeleg lusing altså. Så skulle nestemann betala, eg marsjerte i kassen med dei krinene eg fekk, Han skulle ha 10 øre igjen. 10 øre var masse penger i dei daga. Og la 10-øringen på disken, og han skudde 10-øringen bort til meg. Eg hadde ikkje lært av den førrste kilevinken, så eg skudde 10-øringen tilbake igjen og så såg et han mota seg då, men då tok han der andre den første tok i han og sa at vi må gi opp det her for han veit ikkje sitt eige beste den karen her. Så, eg fekk ikkje fleire kilevinka, men det var på hekta at deg fekk ein til. Men, eg tok ikkje drinksen.

Litt seinare kom dei same to karane etter båtane var farne frå kaien her, skulle ha motorbåten her, om eg kunne setje den igang, det var vel ikkje gang i å nekta for dei skjønte jo at ein 15-åring kunne med sabben altså, eg visste jo korleis dette skulle gjerast. Det var jo oppfyring. Eg måtte sjå etter at det var olja nok og det, eg peilte tanken. De i spurte kor mykje olja det var. Jau, det var olja fra byen og heim. Det var no endeleg nok. Eg sette igang, og dei hadde ikkje rede på denslags motor, ein fiskebåtmotor, dei måtte få undervisning i alt. Korleis dei skulle komme seg utfrå kaien, korleis ein skulle få dette til å gå framover og korleis ein skulle få dette til å gå bakover. Då for dei rundt til Sørvika, der dei fann ein del ammunisjon og våpen og matvarer som dei hadde lagra forskjellige gonger det hadde vore båtar oppe. Dei fann jo alt då det rakna her ute og dei lagerplassane var jo der på vestsida i nokken nøst og nokken urer og bergholer. Etter ei stund, såg eg dei to karane igjen, sa eg De e kommem tilbake igjen, men båten er her ikkje? Eg sa dette til mor. Mor gikk til dei og spørde henne båten var, ja han låg der vestanfor, han hadde stoppa og så fekk de han ikkje igang Om de hadde søkt han? Nei, båten flaut den. Om me kunne henta den? Nei, fek ikkje lov til å henta den, den skulle vere der. Bli verande til i morgon, i alle fall.

Om morgonen så kom de jo og tok oss så var det ingen vits å spørja meir etter båten. Den båten fann me igjen etter krigen, etter me va fri, den var i nabobygda, dei hadde tatt vare på han.

Reisa til Storetveit- Korleis var det?

Det var forferdeleg kaldt. Eg frøs som en hund sjøl med alle klena eg gjekk med. Det var første dagane i mai, og det var snø i bergskortene, kuling og nodavind. Ungdomshuset var fullt, det var ikkje råd å gjere utav seg der for oss som var oppegåande og såpass vaksne. I huset ved sidan av kunne ein heller ikkje komme inn. Så vi vart meir eller mindre gåande ute, heile den natta til lørdag. Me var utheven fredag, og me vart gåande til lørdagskvelden før me kom ombord i båten søm førde oss til Storetveit.

Alle som kom med pakkenellikane sine, alt pøet kunne de leggje rett ved siden av her, på kaien. Pøet lå i en stor haug, pakka i dynetrekk og putevar, det var jo ikkje alle hus det var ein bag eller ein koffert i., så dei tok i eit pute- eller dynetrekk det de hadde av kler med seg. Det var lagra der ute. Ein kamerat av meg og eg såg på den haugen.”Søren og, vi får jo ikkje komma inn noken plass(…) Vi grev oss ned i den haugen der. Så gjor med det. Me prøvde å få sova, men det var jo så beinkaldt at det vart lite utav det.(…) I lysninga var det to offiserane, dei tre høgasterangerte, som hadde rekvirert huset vårt, der skulle de ha kontor, (…) dei kom bort på kaien, dei var ikkje merksam på oss i haugen. Dei gjekk ut på kaikanten og begynte å prate i samen, me forstod ikkje kva dei sa eller noken ting, men vi klarte jo ikkje liggja i ro. Me lea på oss, så hørte de den lyden, så snudde de seg rundt og så var det pistolen opp og sikta på der som lyden kom ifrå. Men, dei såg jo desse guttungane som låg i den haugen, så de flirte no ikkje akkurat men, de jagde oss ikkje heller. Det var så beinkaldt, me hadde ikkje motet med oss, så me begynte å gå igjen. Sultne var me og. Me hadde ikkje fått mat siden fredagen. Dette var lørdagsmorgonen. Me robba jo begge butikkane her ute, iallefall for å finna mat til dei minste, det vart samla sammen det som fantes av mat og det laut desse ungane få,då. Me som var oppegåande og vaksne fekk berre gå uten, og eg trur ikkje eg åt før eg kom på Storetveit, eg kan ikkje huska å ha mat. Eg var dugeleg sulten. Vatten fann me jo. På kveldstid gjekk me ombord i båtane. Det var fjordabåta,(…) som skyssa oss til byen.

Ein annan ting var desse gamle konene, som hadde vore sengjeliggande i fleire år, dei kom berande på dei i eit sengetrekk.(…) Dei låg i naustet der borte, altså i kjelleretasjen. Det var enkel bordkledning på standard, det var ikkje isolasjon, det var utett og golvet var fjøle som var lagt utover grunnen, i kuling og nordavind, og me var og glytta inn, der lå fire, eller fem stykke nedpå dørken der nede, dei var så skrøpelege at ein kunne ikkje ta dei opp gjennom trappene, dei måtte berre leggje dei frå seg der det var ei flate. Pakka dei inn. Me syns veldig synd på desse gamle, konene som låg der inne.Det tenkte me mykje på, og snakka litt, me halvvaksne då, om desse stakkarane i naustet. (…)Katten hadde jo betre plass enn dette der.

Om kvelden blei vi førd herifå med dei gamle med oss og en annen pussig historie:

Når me blei førd ombord i båtane, sto det jo og opplaina tyskera heile veien, frå ungdomshuset og ned den veien her og bort gjennom her alle veie, med fire-fem meter mellom kver. Dei skulle passa på, eg trur ikkje dei hadde våpna på seg då, dei sette dei i en sånn krakk, sentralt sånn at de skulle komme til de, men de stod ikjje med våpnene med, når desse ungane og kånene, ned i båtane, men då var der ei(…) som idet ho går forbi utedoen som hørte til huset vårt, idet ho går forbi, så ser ho sitt snitt til å snike seg ut av rekkjo og inn på do. Og der sitt ho pal til det blir stillt. Og det er faktisk, ifrå mer blir arresterte og til vi havna på Sandviken eller Storetveit, så er ho den einaste som klarer å stikka seg vekk under denne transporten, ei gammel kona på over 80 år. Ho hadde ikkje vore ute av huset sitt på årevis. Utpå natta ein gong, så, når da blei stillt rundt henne,, så begynna ho å gå, rundt heile vågen, tok utmarka fatt og havna inne i Asphaugen, der kom ho til folk, fikk gjort seg kjent, ho var oppegåande mentalt, men ho var skrøpeleg både til beins og elles i kroppen, og dei tok vare på ho, førde ho til slektningane som der borte bur på Lerøy og der blir ho verandes resten av krigen. Ho overlever det og kom tilbake til huset sitt etter krigen, ho blir her eit års tid før ho dør av alderdomssvakhet. Ho var den einaste som klarte å stikka seg vekk. Me andre ble førde til Storetveit.

Eg og ein kamerat havna på den båten som det var mest folk på. Det var jo tre båter. Dei fleste slo seg til ro på den første dei kjem ombord i, sånn at den kan du seie blei øvefull, dei andre går nesten utan folk med seg. Men det var jo tre båtar som gjekk.(…) Ungane og mødrene til dei små ungane får jo komma ned og dei gamle får komma inn og eg og ein kamerat me blir gåandes utpå dekk i kuling , heile natta, i fire-halvfemtida kjem vi til Sukkerhusbryggen i Bergen, og det står bilar på kaien og tar imot oss, Røde Kors, står der, pluss dei tyske vaktene som etterkvart vi hadde blitt fortrolege med er der jo og, men det var jo dei norske som eigentleg tok imot oss. Dei snakka norsk, gjekk med Røde Kors merke. Skjønte jo det atdette var landsmenn iallefall, og får oss inn i bussane, som kjørte oss til Storetveit. Der får me jo mat og me får oss tildelt kvar si seng og får då mat og kjem då til ro i fem, halv-sekstida på morgonen.

De sorterte jo ut familiane, ein får jo vere ilag der på Storetveit etter kvert. Ei mor med fire unga, ho får med seg dei fire ungane på skulerommane som dei får tildelt. Men eg var jo halvvaksning eg, så eg havna jo ein annan plass. Eg havna i gymnastikksalen, ilag med alle damene, einslege og eldre damer, det var gymnastikksalen, altså det var jo oppegåande folk. Det var jo noen og sytti senger der. Eg får ei seng rett innaforinngangsdøra og blir verande der. og slokna momentant når eg kom ned i den varme senga, altså. Det smakte godt med mat når ein kom inn på Storetveit skule og te, kakao eller kakaoerstatning, eg veit ikkje kva det var, men da var godt uansett og varmt. Dei gjprde ein kjempejobb dei som tok imot oss der. Røde Kors hjelpekorps i Bergen, Fana, Laksevåg hadde fått dette i oppdrag. Birkhaug, Røde Kors-sjef i Bergen, blei jo sjef for den gruppa der.

Gestapo hadde kjørt inn på Storetveit et lass eller to med halm, i gymnastikksalen, og der skulle den flokken som kom herifrå vera. I denne halmen,. Gamle og unge, sjuke og friske i skjønn forening. Sjølv Gestapo såg at dette ikkje var skikkeleg, dette kom til å gå hakkande gale skulle me dele denne plassen, vere alle desse folkene herifrå. Det var jo snakk om 100 personer, til å begynna med, så ble det forhøya til 150,250, Totalen ble 268, ble det vel, som kom inn.

Før dei fekk gjømt desse folkene vekk, det var vel det som var planen, som vi har mistanke om var planen. Det skulle ende med forferdelse, men ikkje akkurat midt i byen. De skulle kjørast vekk og andre plassar til. Og hadde kontakta Røde Kors, om dei kunne ta underbringeles av desse som hadde kommen inn då, tidlig søndag morgon. Røde Kors sa seg villig til dette, men de hadde jo sine måter å gjere dette på. Dette skulle gjerast forsvarleg, de skulle ha mat, de skulle ha seng, legetilsyn og dei fekk den godkjenninga hos Gestapo at det måtte dei berre ordna med. Så når me kom, så hadde dei gjømt vekk halmen uti eit rom og plassert senger i plassen. Det var vaksne folk i Røde Kors og hjelpekorpset, det var jo yngre folk. Fra 18 til noen og tyve år. Dei gjorde ein fantastisk jobb iløpet av eit døgn.

Hvor lenge var dere på Storetveit? – Etter ca. fire veker ble de første transportert til Framnes (dei gamle). Røde Kors visste kor ømtåleg denne saka var, og begynte å bearbeide Gestapo ganske tidlig for å få ut så mange personar som mulig frå Storetveit. Reddast det som reddast kunne, og dei tok då gruppevis føre seg folkene, altså alle dei gamle menn og kvinner over 60 år. Og gjekk på Gestapo og sa at dette var ikkje folk dei kunne bruke i produksjonen, i arbeid eller noen tingen altså, det er jo mine ord då, eg går ut fra at det var nokken av argumentene dei brukte overfor Gestapo. Kan få dei til Framnes, få dei gamle vekk frå den arbeidsføre delen. Så fekk dei reisa då etter cirka fire veker. Eg går ut fra at det gjekk så lang tid. Så tok Røde Kors igjen (…) begynte på Gestapo igjen og begynte med dei minste ungane. Unga opp til seks år. Prøva å få dei ut. Og i det samme. Dei hadde jo fått Gestapo til å forstå at unga frå 0-6 år er jo ikkje noko å ha, så de kan endeleg ta de, men de må jo få mora med seg (…) Så går de med på det og og så får mor ta med seg ungane under seks år. Og blir sendt til Framnes.

Det førte jo til at familiane blei splitta opp. Ei mor hadde jo, det var jo barnerike familier noken av dei og kanskje ho hadde to unga under seks år, kanskje ho hadde tre som var over seks år. Og så måtte dei vere igjen på Storetveit. Så det var vel den dagen som en huska best.. Når bilane kom, og kjørte fram og mødrene med dei ungane som var under seks år skulle gå i bilen og resten skulle vere igjen, altså ein sjuåring er desperat når mora fær og ikkje han får vere med, i dag, dei var det då ,og. Og alle dei som er over seks år blir jo jaga inn i lokalet. Det bildet som du såg med ei rekkje med unga som ligg oppe på terassen på matsalen på Storetveidt, dei ser ned på bilane som, då går jo mor og minstemann ombord i bilen og så må dei vere igjen. Det var ein sorgens dag. Særleg då for mora som visste kor farleg detta egentleg var. For då begynte det å gå opp for folkena kor utsett de var, kor farleg situasjonen vi egentleg vi var oppe i.

Me hadde jo ein viss forbindelse til Sandviken skule, der fedrene våres var. Det var jo norsk politi som var vakt på oss oppe på Storetveit, det var norsk politi som var vakt ute på Sandviken skule, men dei hadde tysk vakt over seg igjen. De norske politifolkena hadde ein viss forbindelse med dei folkene dei vakta på, (…) ein viss forbindelse fram og tilbake blei det der. Eg veit mor fekk to sånne lappa frå far den tida han var på Sandviken, som ho fekk gjennom ein politimann og ho skreiv og beskjed tilbake med samme politimannen. Når dei kom på politikammeret så utveksla dei opplysningar. Dette var jo livsfarleg for dei, iblant desse politiane var det jo og nazipoliti som , dei hade jo sine eigne uniforma tildels og, nazivennlig og tysk politi var det jo, men alikevel, dei hadde jo kontroll på dette her. Så det skjedde ikkje noko galt med desse lappena som flaut fram og tilbake, men etter 14 daga fekk me rede på at dei var reist ifrå Sandviken og dei var transportert østover. Kor henne østover var spørsmålet. Det fekk me ikkje rede på. Det var østover. Og det var det samme heile tida på Storetveit skulle me og transorterast østover me og. Spørsmålet var: ¨Kor henne østover, kar henne ska me te då?¨ Då blei det taust. Me fekk aldri rede på henne dette austover var. Men, alle sa, Røde Kors som hadde meire greie på det enn me hadde, dei visste jo hen endestasjonen var for ein del, iallefall og visste jo henne desse vaksne menna var havna og me fekk jo straks rede på at mesteparten var havna i Tyskland, i ein leir i Tyskland ,i Sachsenhausen og når det hadde gått ein måned fram så fekk me jo brev då med Sachsenhausenstempelet på og der de skriv at me er her, me har det bra, vi har god helse og er ved godt humør og (…) Det skulle skrivast på tysk og det de kunne skriva var at de var ved god helse og at de hadde godt humør og at de hadde det bra, men lengta heim. Noko anna kunne de ikkje skriva. Det var sensur på det, så var det skreve noko utanom så(…) De begynte jo straks å be om penga, at ein sendte penga til de, det fikk de skriva og at ein sendte mat til de, og at ein prøvde å sende kle til de. Det begynte de jo straks å be om så en skjønte jo underhånden at de ikkje hadde det så bra som de skreiv de hadde det. De hadde ikkje bedt om mat og penga uten. Og klær. Det begynte de å be om og det blei jo gått igang med. Forsendelsen ned til dei folkena kom for seint igong. Den første pakken kom(…) inn i Sachsenhausen leir omkring ved juletider i 42 og de var jo arrestert her allerede i mai og då hadde allerede mange dødd, der døde jo 28-29 før jul. I frå mai og til jul så var 28-29 død og det var allerede for seint, det var ein del som levde , faren min, han blei sjuk i, på veien ned til Sachsenhausen, han blei sjuk i fengslet i Hamburg, og var meir eller mindre sjuk heile tida. Ha var ein av dei siste som døde i 1943, i juli 1943, ein utav dei siste. Men, altså, han fekk pakka,han fekk kle, han fekk penga, mat, men det var allerede for seint til å redde han. De klarte ikkje å byggje fyren opp igjen. (…) Og kor langt var eg komt (…)

Meir om Storetveit: ( Utvikling av sjukdom)

Ungane med mødrene var reist og me ble jo verandes igjen der då, ein gjeng med arbeidsfør oppgegåande folk, unga over 6 år, det var ein del halvstyvinga som meg og unge jente var det jo fleire utav og unge kvinner og mødre som hadde unga som var øve 7 år , blei jo verandes igjen der. Dei var jo forsåvidt arbeidsfør, og me kom då fram til ein dag me skulle sendast østover. Me spurde henne dette var. Nei, da visste de ikkje. Så fikk me då beskjed, nå skal de pakka og skal reisa. Samme dag er det ein politimann som blir sjuk, blir ført på Haukeland Sjukehus. Blir konstatert at han har difteri og dermed så stoppa denne transporten opp. Den blir avlyst fordi skarlagensbefer og difteri var ein utav dei falege sjukdomma i dei daga og det må taes prøve utav heile leiren og sjå om dei er friske nok, eller om det er fleire med skarlagensfeber. Trur de finn eit par stykke til, etter den prøven, men de finn fleire med difteri og det var jo faktisk smør på flesk altså, sett ifrå den sida for det var jo en enda farlegare sjukdom og det blir då karantene på seks veker. Ifrå smitten er oppdaga og til det skal taes ny prøve. Er de då smittefrie, skal de sendast avgårde.

Hvor lenge hadde de vært aleine da? Uten mødrene?

Mødrene er då reist og det gjekk jo tre eller fire veker før dei gamle blei sendt, så gå det nye tre-fire veker så blir jo mødrene og de minste ungane sendt avgårde til Framnes, og så er med der igjen på Storetveit. Me vert verande der nokre veker og Gestapo blir jo irritert på den leiren der oppe som ikkje er råd til å få smittefri sånn at dei kan bli sendt vidare. Dr Birkhaug og doktor Schjeldrup er fleire gonger til forhør på Gestapohuset. Blir beskulda for at dei saboterer dette her. Dei gjer ikkje nok for å få desse folkena friske. Dei to legane, dr Ørbeck, distriktslegen i Fana var og inne bildet, men hadde ikkje mykje med skulen å gjere. Han var egentleg hovudlege og dei gjer beskjed til Gestaop: “Vel de kan sende ein tyske lege som kan kontrollere oss hvis de ikkje trur oss.” Den tyske legen kom ikkje for, altså, har ein lege sagt at det er sånn og sånn, enten han er tysk, fransk, russisk, så trur hans kollega at det er sånn. Han vil ikkje frivillig gå å kontrollera om det er sånn. Og det var vel det som hende. Den tyske legen kom aldri og difterien fortsette. Vi blei tatt prøve av kvar einaste veka nede på Storetveit.(…) Me ble plassert i skulerommena, i klasserommena, med noken på kvert og blei verandes inne, fikk ikkje komme ut. Ein visste ikkje kven som kunne ha smitte i seg og spre dette vidare og argumentane til Birkhaug og Schjeldrup var overfor Gestapo, får ikkje me desse folkena ut i frå Storetveit skule, så får me dei aldri frisk igjen. så de kan velja om de vil finna ein annan plass til de eller de vil ha de på Storetveit. Blir de verande på Storetveit blir alle sammen sjuke til slutt. Det var nokken tilfelle kvar einaste veka.

Difterien var ålreit den, den var den der, altså, det var ikkje noko som de berre sa, altså, de var smitta utav difteri men det var ikkje noken som var alvorleg sjuke.(…) Ein kraftig influensaliknande historie, men ikkje noken som var alvorleg sjuke, kan ein ikkje sei. Men det tok aldri ende og tilslutt gav tyskarane si godkjenning til at alle skulle få komma inn til Framnes. Me skal isolerast for oss sjøl, dei folkena som kjem frå Storetveit no, dei skal vere i eit eget bygg. Det var det tilfeldigvis inne på Framnes. Dei som er sjuke og ikkje erkkært friske skal ha eit bygg for seg sjøl. Det var ein skulebygning som høvde for det, så me fekk hver vår skulebygning. Me som var sjuke fikk ei, dei som var forhåpentlegvis friske fikk ein. Innegjerda. Det gjerdet måtte me ikkje gå utanom. Me kunne gå ut, det var jo eit ganske stort område, og me hadde det friare når me kom til Framnes sjøl om vi var innelåst i den store skulebygningen sjølv om me på begge sider kunne gå ut og lufte oss og leka litt og ja, det som me fann på. På Storetveit gjekk me ikke ut og leika, men det vart gjort på Framnes.

På Storetveit vart me verandes på det rommet der ( til august 1942) og me kom jo godt utav det med kvarandre, men vi var innelåst. Kunne ikkje gå ut på gangen. Pultane var jo tatt ut, stabla ut i gangane, det var sengene vi hadde, så det var jo greit, men det var seks-åtte stykke på kvart klasserommet. Lite å ta oss til, ingenting å ta oss til.Ei mor som hadde ungane med seg, så kunne vel kanskje hi finna på ett eller annet til desse ungane, men me som var halvvaksne og skulle vere innelåst, me hadde ikkje mykje altså. Det var mykje soving..

Kassett 2:

Så dokker var inne heile tida og sov mye? Ja, det måtte verta til da, altså. Det var midt på sommaren og varmt var det og spelte vi jo, altså Røde Kors, det var jo høgtalaranlegg rundt om på alle skulestovene, veit eg så det var jo ein høgtalar som stod der i hjørnet. Dei hadde jo då nokken plater borte på lærarkontoret, antakeleg som Røde Kors, dei gjekk jo og passte på oss der oppe og ga varm mat til oss og vatten. Vatten hadde vi forresten i springen, og det var jo såpass moderne skule dette her. Men, dei spelte jo då på ein platespelar. Det gjekk mykje på tyske marsjar då.( litt latter ) Men det var jo greit det, det var jo, altså, berre den tingen, altså, dei hadde kanskje eit kvarter, tjue minutt enten det var no tysk eller engelsk marsj eller ei annen plata. Berre det at det var noe som låt var jo eit avbrot i den vanlege rutinen, som ein kom inn i. Maten var jo altså (…) Brødmaten, tørrmaten var allright, og me fekk nok utav den. For all del, og eg trur da at me fekk betre pålegg enn dei fleste, vanlege familia hadde på den tida for da at eg trur, var det ein fabrikk, eller so så trur eg at han stakk litt fram for ein visste jo kva slags folk som var på Storetveit. Men middagen, den var sorgen altså. Eg trur ikkje at eg åt middag ein einaste dag, altså. Me fekk jo middagen inn. Det var, det gjekk mykje på fisk. Det var i 42 detta her og forholda rundt omkring begynte jo etter kvert å bli vanskelege og særleg inne i byane så, så, mioddagen var sild og poteter og me fekk jo mykje, det gjekk mykje på fisk, avkokt fisk, småsei, som var lagt isa i ein tre-fire daga på ein kasse og så kokt fersk. Det smakte jo pyton og ei plaga. Me var jo vant me fersk fisk som vi drog opp her og så kutta i panna og fedrene våre var jo fiskarar, dei kom jo heim, og det var ikkje halvrotten fisk me fekk, altså. Da var fersk fisk. Så det smakte ikkje, og vinteren 41/42 då fraus alle potetene i heile landet, det var veldig kaldt. Og i mai og juni, før dette nye kom, og det var jo, smakte som nyraspa (?) før eg kom på Framnes. Der fekk eg nye poteter og skikkeleg mat. Det var sorgen altså. Dei bar inn mat og dei bar han ut igjen like mykje. Og potetene altså, det var, rasjonen var stor nok, altså, tre-fire stykk svarte poteter. Potetene var jo frosne ihel og blitt svarte før me fekk dei og koka ein frosne poteter, så blir dei svarte. Me åt det ikkje, men me åt tørrmaten og den kan eg ikkje seie at me ikkje fekk nok utav, altså. Me fekk nok utav den.

Kordan blei det på Framnes?

På Framnes, då var me kommen ut i august måned og det var kommet i landlige strøk då, og då var middagsmaten noko heilt anna. Og me fekk ferske poteter, uti august måned og det var jo laga til på skulekjøkkenet. Det var jo husmødre som hadde skulekjøkkenet, altså. dei, Framnes ungdomsskule, dei var jo van med å bespisa 250 menneske kver dag gjennom heile skuleåret så dette var ikkje noko uvant situasjon for dei altså så dei hadde stell på den tingen. Og på Framnes så blei det jo alle desse vaksne husmødrene blei jo tatt ut til kjøkkenteneste då, etter rundgong, etter kvart, og dei gjorde kjøkkenteneste på kjøkkenet ilag med husmor som skulen hadde. Så hadde skulen to faste hjelpere utenom husmor, som bestyrte kjøkkenet. Så var det då på rundgong, desse husmødrene og hadde si kjøkkenteneste. Bar inn maten og lagde maten til, la på fat og alstå, middagsmaten var heilt fin på Framnes. Det var jo ikkje. Det var nokken som klaga på, at kveldsmaten altså, det var jo brisling de steikte og me fekk ofte spekebrisling til kveldsmat. Det var ikkje alltid alle som likte da, men altså, eg var fornøyd med den maten eg fekk der inne. Men det var kanskje noken der inne som ikkje var så begeistra for å renska på småbrisling, det trur eg nok. For dei vaksne folkena der inne så var det fullgod mat og det var monge, monge folk i detta landet som var frie og som ikkje hadde den kosten, som me fekk på Framnes. Det var ein masse folk, og me var jo i eit jordbruksdistrikt og det var stukken saker og ting bort til Framnes. Var det ein potetsekk som ikkje var oppgitt til myndighetene, så havna han gjerne på Framnes, altså. Folk i bygda visste kva slags folk som var der borte og så det var ikkje ukjent for dei. Og ein del utav dei, i 43 på våren, fekk dei første gå ut, altså, i arbeid på gårdane som ekstrahjelp på gårdane rundt omkring, vaksne, einslege eller vaksne kvinner og arbeidsføre menn, det var jo mange arbeidsføre menn som var over 60 år som kunne gå ut og vere med i våronna då i 43 og sommarbeid og høstarbeid i 43. Det same i 44, vårarbeid i 44.

Men du da? Eg, altså fram til bortimot jul kan du sei at me var i den skulebygningen på Framnes. Og så blei ein jo smittefri etter kvert og ein kunne flytta ut av denne bygningen og komme saman med dei ein hørte saman med. Og mor hadde jo då broren min på tre år, ho hadde jo fått ein elevhybel som dei disponerte og eg flytta jo ned til dei.Detta var jo vel, går utifrå at det var bortimot juletider i 42, og, men det var framleis folk som var smitta på, utav difteri som var oppe i den skulebygningen når me slapp ut fra vår der nede. Vi var smittefrie, men dei der opp skulle jo vere der i sju veker etterpå. Og dei var nok der oppe då ei stund framover, så så framimot juletider, etter jul blei det sett igang eit framhaldskulekurs for vaksen ungdom, for unge kvinner og som lærarane, lærarstaben på Framnes var der jo. Dei hadde ikkje lov å undervisa oss men dei gjor da likevel. Og etter jul blei da jo då sett igong ein slag folkeskule for dei minste, primitiv folkeskule for dei som var i skulepliktig alder og for oss som hadde gått våre sju år i skulen, me fekk då eit framhaldskulekurs som gjekk denne vinteren der. Med framhaldskule teoretisk og med handarbeid i tillegg, for jentene sying og for guttane smed- og snekkarlære. Snekkarlære, snekkarkurs kan ein vel nærmast kalla det for. Så eg gjekk då på dette framhaldsskulekurset denne vinteren og med snekkarlære eller -kurs som praktisk fag denne vinteren 43. Eg begynte vel ikkje før etter jul, vil eg tru. Og det slutta jo då i mai, og i mai så hadde eg fått såpass interesse for dette snekkararbeidet som eg balte med at eg hadde fått rede på at utanfor porten var det, nokre hundre meter, var det ein snekkarverkstad som var i drift. Gjekk til politiet og spurde hvis eg får begynna der ute, får eg då lov til å gå ut. Altså, då visste eg jo det at vaksne kvinner og menn fekk lov til å gå ut hvis dei hadde eit arbeid å gå til, men ikkje utan. Og eg fekk lov til det hvis eg kunne skaffe meg jobb der ute eller komme meg ut og fordriva tida der ute, så var jo det betre enn å gå ned på Framnes og gjera ugang og fekk lov å gå ut der og gjekk ut til den karen der ute og spurde om eg kunne få begynna der . Ja, sa han, det skulle eg få lov til og eg skulle få begynna i lære hvis eg ville. Og det sa eg ja takk til, og begynte då i lære der ute i mai 43. Og lønna var 50 kroner i måneden på egen kost. Vi hadde jo kosten på Frames. Eg skulle jo komme inn og eta all min mat der inne på Framnes, og eg gjekk inn til middag, i tolv-eitt, ut igjen på jobb og gjekk heim igjen på kveldstid, i fem-halvsekstida, så der var eg alle yrkesdagar frå mandag til laurdag der ute på snekkarvarkastaden, i heile 43 er vi vel kommen til no, og fram til me blei frigitt 17. mai 1944. Så då vart det nøyaktig eit år eg hadde vore der ute i jobb der ute.

Hadde det jo, fekk da jo forsåvidt lett på ein måte. Eg var jo der ute og fekk dagane til å gå med ting eg var interesserte meg for og eg syntest jo, var veldig happy eg, altså. Og, kver einaste dag, og eg fekk med meg tre andre, det måtte no vere rundt juletider i 44, fekk eg ein kamerat som begynte, gjekk inn på det same som meg. Så me var fire stykke der ute på denne snakkarverkstaden til slutt i 44, men da var jo eg som begynte der ute. Kvar dag, han hadde jo ein bondegård denne snakkarmeistaren så kvar dag fekk me ei brusflaska med ei sånn patentkork på, og, som han sette på høvelbenken til oss kvar dag som me skulle ha nista vår så kom han med ei flaske melk. Og den syntest me var , var kjempefin, altså. Det fekk ikkje dei som var på Framnes. Ungane fekk jo, men det vart jo lite til dei som var vaksne. Så me hadde det jo i grunnen veldig greit der ute. Det siste året , det var tilnærma eit fritt liv, kan man seie. Eg skulle vere inne på kveldstid.

Det som var vanskeleg var at me fekk jo framleis dødsbudskap fra Tyskland. Det, det merka me jo, og det var daga eg ikkje gjekk heim til middag, altså, inn til Framnes på middag for at eg var redd for at kva er skjedd i mellomtida. Utsette eg dette til kvelds så var me fri tre timar lengre. Og,far min levde jo som den næraste då, til 43 og i august eller i juli, i august fekk me beskjeden men han døde i juli i 43, så den tingen sleit. Og den gjengen som var der på Framnes, desse folkena som var på Framnes, me blei faktisk ein familie alle ihop. Det var i grunnen det same kven som fekk sitt budskap, altså, det gjekk like mykje inn på meg som ikkje var i slekt med denne karen her som den dagen eg fekk beskjed om min eigen far. Og, da var jo eit forhold der på Framnes som, savnar det i dag, altså i første årene etter krigen og. Ein kom fri der ifrå så var ein liksom ei samansveisa gruppe og hadde lidd litt vondt isamen og blei isamen av den grunn, eg veit ikkje eg, men altså ,det var eit eget forhold. Ein var i slekt faktisk med ein heil masse folk som ein ikkje eigentleg var i slekt med.

17. mai blei me frigitt frå Framnes, kunne reisa kvar til seg og Gestapo kom inn der og samla dei samen i gymnastikksalen alle ihop og sa at no, no kunne dei reise alle kvar til seg, men dei skulle ikkje nærma seg denne plassen her ure for her var forbudt område. Men dei kunne reisa til sine slektninga eller til venna i nabokommunane eller andre plassar, men helst i nabokommunane til Sund, altså Fjell, Øygarden og Austevoll som då var nabokommunane våres her i Sund. Og eg var ikkje i gymnastikksalen den, den gongen, men 17. mai var jo yrkesdag det hvis vi ville i dei daga det var ikkje høgtidsdag, så eg går utfra at eg var ute på snekkarverkstaden den dagen, og. Ikkje i arbeid sånn for snekkarmeistaren, men kanskje eg gjorde litt for meg sjølv, altså. For det var jo fridag, men ikkje høgtidsdag, og, men dei var samla der inne og eg veit det at nårdenne Gestapomannen hadde sagt sitt og det var oversett til norsk då, og folkena hadde fått rede på at nokunne dei reisa til slektingane sine der dei ville. Dei var frie frå Gestapo, Gestapo hadde ingen krav og kunne reisa og det blei heilt stillt. Ein skulle tru at det var ein storjubel som kom, men det var det ikkje for altså, då var det endå noko nytt som skulle skje. Vi skulle, eg veit ikkje korleis folkena reagerte men eg var der ikkje altså, men det blei heilt stilt og denne Gestapomannen altså, han, eg trur faktisk at han spurde ein utav lærarane her: Har de forstått det du sa til de? Dei hadde forstått det, altså men noken av desse mødrene, gjekk opp for dei, kva no? No skal eg sørge for familien min sjøl. Mannen min har eg enten mista eller så er han fortsatt i Tyskland og kva no? Og eig ikkje meir enn kan stappa da ned i ei pappeske alt det ho har, ikkje ein kopp, ikkje ein tallerk, ikkje meir klær enn ein går og står i, ikkje ein gaffel og no skal eg plutseleg ut i, og husena våre har jo brent ned. Så eg trur enkelte reagerte på denne måten, altså, no, korleis skal me få dette til å fungere? Og det var jo mødre med fire-fem unga som, mannalaus var de jo, enten så sat han i Tyskland eller så var han død i Tyskland. Så dette måtte dei styre med sjølv. Og, i ettertid så, altså, noen kom jo til sine slektninga og fekk da jo veldig bra og, men det var faktisk dei som det første året, frå 44 til 45 hadde sitt vanskelegaste år i alt dei hadde opplevd. Dei budde iblant, dei hadde ikkje stor slekt som kunne ta imot dei, likevel dei skulle jo ut, dei fekk leiga seg eit gammalt hus utan varme, utan lys, utan noen ting inni. Og der skulle dei vera, ei mor med kanskje fire unga. Det var enkelte som det hadde vore betre for dei at dei hadde fårr vere på Framnes til over freden kom i 45 og dei fekk nærma seg. Men enkelte fekk det jo bra, som hadde nær familie og som tok vare på desse folkena så best dei kunne og delte med dei det dei hadde. Rasjoneringskort fekk dei altså, men det var ikkje enkelt. For mange var det veldig vanskeleg. Mor og broren min og eg, me flytta til Øygarden, til Hernar, der, me hadde det veldig, veldig godt. Mor kom jo ifrå den største garden på Hernar og faren levde jo, søskena levde og så ho blei tatt vare på skikkeleg og ho fekk jo då leige hus hos søster si, altså tanta mi, loftet der og fekk etasjen oppe og den fekk me då. Søstera mi, eg har ei søster og, budde på Hernar under heile krigen. Ho var på Hernar då det skjedde her ute, skulle reise heim igjen, men så hadde dei, fekk dei nyss i, onkelen min her ute, han reiste til byen, og han reiste til Hernar i plassen til å reisa heim igjen til Telavågen, han. Han visste kva som hadde skjedd her ute. Ho blei då verandes og for å venta å sjå kva som skjedde her ute, og så blei ho verande der ute heile tida. Så, min familie fekk det jo veldig godt, og dei hadde jo gard, det flaut jo alltid litt ekstra på dei som hadde gard i dei daga, melk var der, og litt kjøtt, fisk var der i havet og så det gjekk bra. Men, det var mødre som sleit tungt første året. Frå 44 til 45.

Kva gjorde størst inntrykk når du fekk lov til å reise tilbake til bygda her? I 44, trur eg, var eg ein tur, krigen varte jo til 45, i 44 var eg på sommarstid, eg fortsette der inne i Hardanger eg etterpå og han der snekkarmannen som eg var hos, når han forstod at me var fri frå Framnes, så kom han og sa at hvis eg ville så kunne eg få hybel hos han og så kunne eg få fortsetje på same måten. I den jobbeb som eg var begynt i. Og, det takka eg ja til. Så eg blei verande der inne men eg hadde, var første ein tur heime med til mor, til Hernar og, sommarferie kan du seie, vart verande igjen der inne når dei andre reiste, så vart eg verande igjen for på fritida å lage litt krakka, kjøkkenbord til mor, sånn at me skulle ha litt å sitja på. Og var der inne ein måneds tid. Då fekk eg lagd bord og stolar, eg sende heim til Hernar sånn at ho mor fekk bord og stolar heime og kjøkkenbord og detta der, og så reiste eg heimover og var heime ein tre veker, antakeleg. Og på denne turen, så var eg ein tur ute i Telavåg. Det var tyskarar her, dei hadde tilholdssted i haugen der ute, der hadde dei to barakker ståandes, dei var 20, mellom 15 og 20 mann vil eg tru dei var. Dei hadde eit maskingevær ståandes oppe på ein haug der, og var som eit vaktpost her ute. At her skulle det ikkje komme nokon uvedkommande inn, og sjå kva som var skjedd her. Sjøl tyskarane skjønte jo at dei hadde gjort ein brølar når dei hadde svidd av heile dette områdether, for at det skulle avskrekka motstandsbevegelsen sånn at no skulle dei gjere ende på denne motstandsbevegelsen ein gong for alle og så skulle vi gjera det her og så får vi slutt på da. Motstandsbevegelsen blei jo tvertimot meir effektiv etter Telavåg, for då skjønte jo folk, dei som dreiv motstandsbevegelse at nå må vi gjera dette her på ein annan måte,må ikkje la alle folk få vete alt, me må vere nokre få som bala med dette her som veit litt og gjømme oss vekk. Så motstandsbevegelsen blei dobbelt effektiv etter 42 enn han var før. Og den tingen som hadde hendt her ute, var jo med og gjorde at motstandsbevegelsen blei skikkeleg effektiv då ifrå 42 og utøve 43 og 44. Tyskarane, dei reiste jo herifrå, dei svidde ned altihop og så reiste de herifrå og så blei det valfart ut her og så blei ryktene gåandes. Korleis det såg ut her ute, og det spredde seg utover helie vestlandet i løpet av kort tid. Og så kom de ut her og sette vaktpostar her ute, ein hadde ikkje lov å nærma seg Telavåg grensa ettepå den tid. Det stod jo oppslag og så hadde det vært en 12, 15-20 mann som skulle passe på.

Men da eg gjekk ut her den sommaren 44, fra Spildepollen og utover, ilag med onkelen min, han budde på Kausland og me gjekk ut gjennom denne vegen her og så gjekk me utover på andre sida, me kom ikkje øve på den sida her, men me gjekk på hi sida der og gjekk gjennom heile dette. Det var no midt på sommaren, villgras og så alle desse, desse(…) Det var, det var, det var trist syn. . Det var vel ikkje andre folk her ute anna enn dei som var her ute. Dei såg me ikkje noko til, altså for at me var jo veldig forsiktige då og, men me såg jo over på den sida her og eg såg denne eiendommem vår her nede og det var, det var veldig trist altså. Det gjorde eit inntrykk som sitte igjen, og ein utav tingena er at alt dette villgraset, som …

Side B:

Det såg ut som at det ikkje hadde budd folk nokonsinne. Men tomtane var der jo så me såg jo dei og det var nitrist. Men eg visste jo korleis det såg ut, eller det måtte sjå ut for i , den tida me kom inn på Framnes, på Storetveit, så hadde de, det var jo i mai måned, de hadde sett ut lakseila/-nøter, ein begynte med laksefiske i mai i dei daga med fast ståande reiskap, laksenot, og dei var allereie utsett. Og desse gamlekarane, som me kalte dei for, altså dei øve 60 år, dei begynte jo å anke på desse nøtene. Det var jo, dei kunne jo ikkje stå der til dei kom igjen, det var jo, dei måtte jo, gjekk til Røde kors da, som da gjekk vidare til Gestapo og her stod da nøte ute og da, da var vel ikkje skikkeleg at dei stod der så at dei blei ein ekspedisjon med ein tre-fire sånne oppegåande 60-åringar som fekk lov å vere med Gestapo ut og ta opp desse nøtene. Og dei såg jo og korleis det såg ut her inne, inne i vågen og dei var her vestafor holmen. Eg veit ikkje om dei var ein runde her sånn at dei såg, såg inn. Men det rauk fremdeles ut av denne tomten her. Så det var såpass tidleg altså. Altså, me hadde eit kollager, me dreiv jo butikk i dei dagar, ein del ut av den butikken, av sortementet var kol, brensel, og da låg jo ein heil haug inne i eit skur der og, og der hadde dei tent fyr og da brant jo i nokre daga når det først hadde tatt fyr, altså. Det rauk fortsatt utav denne tomten når dei var her og tok opp desse nøtene, (…)så me visste jo då, det var etter fjorten daga, eller ei veke-fjorten dagar me visste korleis det såg ut her.

Mor sa det til desse tysarane her, offiserane som budde i huset vårt der borte, når ho spurde etter kor henne motorbåten vår var vorten utav, og dagen etterpå så traff ho dei igjen, såg dei igjen, hu budde oppi ungdomshuset der, og spurde jo etter motorbåten igjen og kva skal eg gjera med oss, no då? Ho kunne ikkje tysk, altså, men med armar og bein og litt fakter så gjorde ho seg forstått. Nei, me skulle jo vekk, men kva skal de gjera med desse husene? Brenna dei opp, gjera “poff”, altså på same måten som dei andre husane? Nei, nei, nei. Det huska eg. Han svarte benektande på da når me var der, men da var jo da som var, dei hadde jo allerede fått beskjeden kva dei skulle gjere.

Det var i korte trekk det som skjedde i den tida.

Husker du, i løpet av krigen, om du drømte noko om framtida, om du tenkte noko på kordan framtida kunne komme til å bli? Kva var viktig?

Nei, kva var viktig, altså det, tenkte jo veldig mykje på dette der, eg var jo (…) eldst av den barneflokken på tre som var igjen med mor og me måtte jo få komme oss istand her ute, me måtte jo få rydda opp og me måtte jo fortsetja sjølv om far var borte så måtte me fortsetja og, eg følte på at eg var eldst og eg hadde vel ikkje evne til å ta på meg dette ansvaret som da egentleg var. Og, men eg var likevel eldst, det var ikkje nokon andre som eg kunne skyva det øve på, og nå, var jo mor, ho var jo 42 år da me kom ut og begynte igjen her i 45 og ho var jo ei svært oppegåande dame så, men allikevel altså, eg hadde følelsen utav at eg måtte, måtte avsetje tid til å vere med å hjelpe til, ikkje berre, eg hadde lyst å fortsetje i snekkarlære, hadde lyst å vera der inne og hadde, syns eg hadde ansvaret for det som var her ute, og. Eg burde jo eigentleg vere her ute og hjelpa til med det som ho balte med her ute. Ho fekk jo spørsmål ifra bygda, det blei jo nedsatt ein komite som skulle gjenreisa bygda, som skulle skaffa folk (…) skulle skaffa ting og setja, gjera det istand detta her sand og sement, tremateriala og alt ihop, og dei spurde henne då, når dei hadde no roa seg og hadde kommet til seg sjølv igjen, i 45, utpå sommaren i 45, om ho ville setje igang ein liten forretning når dei begynte her ute. Og ho sa seg villig til da, men ho måtte jo få ein plass å vera på, ja dei skulle komma ut med ein flytebarakke på 40 meter og der skulle ho få to rom i eine enden. Sånn at dei fekk tobakk til desse arbeidsfolket som skulle vere her ute, og litt brødmat og litt sånn nødvendige ting. At dei ikkje sende ut ein masse med folk her og så blei dei gåandes her i det store intet og ikkje fekk noken ting. Så ho begynte faktisk i på hausten i 45, så begynte ho med butikken i denne flytebarakken, og eg følte mykje på dette der, at det var jo ikkje så heilt skikkeleg at eg skulle vere inne i Hardanger og kosa meg med jobben og fritida og så skulle ho gå her ute og gjera heile den jobben som måtte gjerast. Så, det hadde eg litt bal med i heile ungdomstida i grunnen. Mor ville at eg skulle vere der inne, så lenge som mulig, fortsetja der som eg var begynt, så det var ikkje noke problem sånn, altså, men eg hadde sjølv følelsen ut av og, ho hadde nok å gjera her, og, som var igjen her ute.

Vinteren 45, rett før jul, og framover vinteren 46 så var eg på eit kurs, tre måneder, fire måneder var det, i Sverige, på eit snekkarkurs. Det måtte vera i oktober eller november eg reiste herifrå, for eg kom heim ein gong i slutten på januar. Og det var ho som stelte istand og sende berre beskjed til meg at du har fått plass, møta i Oslo i morgon. Du må sørgja for å få deg pass, og eg var jo i Hardanger og korleis skulle ein, vel, det gjekk, eg hadde ein forståelsesfull arbeidsgjevar så det gjekk veldig fint. Eg sa opp på dagen og kom meg avgårde, fekk reisa til Odda og fekk fatt i pass og ordna det formelle og reiste dagen etterpå, til Oslo, toget. Kom samen med den andre gjengen og kom til Räkarna i Sverige, i Eskilstina, midt-Sverige. Når eg kom ut derifrå, så reiste eg hertil og var behjelpeleg då , ho skulle jo byggja først detta huset og komma igong med butikken her og. Eg fekk, budde ilag med mor på denne flytebarakken ho hadde eit rom der som ho budde på sjølv og ho laga mange koppa kaffi og suppegryter til denne gjengen som gjekk her ute, til bygdafolket som gjekk i arbeid her og jobba her på dagtid. Dei var aleina, dei hadde familien sin andre veie. Og, eg var her då til den vinteren, resten av denne vinteren og våren og til utover sommaren igjen til 46 før eg reiste til Hardanger igjen. Og, var jo her på , jobba lite grann med dei som bygde desse husa. Dette huset var jo kommen opp i 46, når eg var kommen heim i januar så var dette det første huset som vari bygd.(…) Råbygget, og dei holdt på med innredningen her i butikken og dette var den første butikken ho hadde, denne firkanten her nede, og lite kontor inn der og elles, alt anna var lager. Så var det ein liten leilighet her oppe, med stova då,(…) og så eit soverom og så eit lite rom ute på gongen der. Resten var lager. De var begynt på innredningen av dette huset her når eg kom heim i januar, og i april var eg med då og flytta. Hadde fått igjen motorbåten vår då, og flytta dei varene som ho hadde borte på flytebarakken. Den låg innforbi neset her. (…) Det var i april 46. Då flytta me inn i dette huset. (…) Det var det første huset som var ferdig, som eigentleg var eit beboelseshus. Det var kombinert forretning oog beboelses, ein liten hybelleilighet oppe her då, kan du seie då i første omgang. Seinare, når eg blei gift, så flytta eg, så fekk ho det andre huset der borte i 48, var det vel, i 49, så var eg i militæret i to år og heile tida så tenkte eg på ho som gjekk her heime og sleit med dette her. Det var jo veldig, veldig primitivt. Ho skulle ha, borte på flytebarakken der, det var jo vanleg, sånn 90 cm-glas (…) og der skulle ho ha varer ut og inn, altså inn i butikken. Det var ikkje annen måte å få, og ho skulle ha inn 200 liters fat med olja og parafin, skulle ha parafin til lampa, primusen og dette her. Det og skulle taes inn gjennom det glaset. Det var heilt forferdeleg (…). Da var jo noko heilt anna når me kom bort her og fekk flytta inn i denne firkanten her og få butikk her. Det var jo ordinær butikkinnredning som var på dei daga, det var faste hyller rundt veggane og så ein disk såom var vanleg innredning i dei daga i 46. Og hadde jo då, fekk jo, blei jo landfast, dette var jo ein holme då me reiste. Det gjekk ei trebru øve til det andre huset, 2,5 meter brei, låg på jernbjelka bortgjennom på støtter. Me rodde gjennom dette her,(…) og så ut på hi sida før krigen. Det blei fylt igjen og det var gjort i 46 når me flytta inn, så var det sånn at me kunna gå tvers over på fastlandet. Eller på ei primitiv bru, då.

(…)Det var jo mangen ting, i løpet av to, tre år som me er vekke då til me kjem ut igjen så kan det verte ei heil bok utav det, og men, det er jo det vesentlege (…) trur eg.